مقدمه :
آنچه كه امروزه در علوم زمين مطرح است توجه به جنبه كاربردي آن است . افزايش سريع جمعيت و محدوديت منابع غذايي و معدني ، چنان مشكلاتي را براي انسان به وجود آورده است كه امر برنامه ريزي به عنوان يك ضرورت براي همه كشورها تلقي مي شود . تخليه روستاها ، گسترش شهرها ، و گرايش به زندگي شهر نشيني با توجه به مسائل خاص خود به ويژه در كشورهاي جهان سوم از چنان پيچيدگي هايي برخوردار است كه بي توجهي به آن بر مشكلات اقتصادي ، اجتماعي آنان خواهد افزود ، از اين جهت براي دستيابي به يك روند توسعه متعادل ، مطالعات و پژوهش هاي جغرافيايي هم مي تواند راهگشا باشد .
در اين مطالعات حتي الامكان بايد از ابزار موجود و مطمئن بهره گرفت . نقشه ها و عكس هاي هوايي از جمله ابزار قدرتمندي هستند كه جغرافيدانان و برنامه ريزان شهري را در انجام تحقيقاتشان ياري مي دهند و كاربرد عكسهاي هوايي در شناسايي وضع موجود مناطق جغرافيايي و چشم اندازهاي ساخته دست انسان و بهره گيري از امكانات لازم بر كسي پوشيده نيست . مهمترين مراكز تجمع انساني شهرها هستند .
شهر جايي است كه مركز كليه فعاليت هاي اقتصادي ، اجتماعي ، فرهنگي و سياسي است و اغلب ساكنين آن از طريق اشتغال در فعاليت هاي صنعتي و يا خدماتي امرار معاش مي كنند ، گرچه قسمت عمده شهرها را مناطق مسكوني تشكيل مي دهد ، اما بخش هاي ديگري چون خدمات و فضاي سبز نيز در آنها ديده مي شود . مناطق داخل شهر را از نظر نقش به بخش هاي مسكوني ، صنعتي ، خدماتي ، فضاي سبز و نظاير آن تقسيم مي كنند . تمامي اين عارضه هاي شهري و به عبارتي عارضه هاي مربوط به انسان با استفاده از معيارهاي مخصوص خود در روي عكس هاي هوايي شناسايي مي شوند و اطلاعات بسيار زيادي درباره موقعيت و اندازه هر كدام از پديده هاي شهري استخراج مي گردد كه به امر برنامه ريزي شهري كمك شاياني مي نمايد .
كاربرد ديگر عكس هاي هوايي در امور شهري مربوط به آمد و شد شهري و تشخيص و تعيين شبكه هاي ارتباطي متراكم و پرترافيك است كه دست اندركاران امور راهنمايي و رانندگي را در انجام وظايفشان ياري مي دهد .
در باستان شناسي و جامعه شناسي نيز مي توان از عكس هاي هوايي كمك گرفت . در باستان شناسي هدف اساسي مطالعه عكس ها بررسي و شناسايي آثار ساختماني زير زمين است .
اين بررسي به طور غير مستقيم صورت مي گيرد . بدين گونه كه ساختمان هاي مدفون شده در زير خاك تغييري قابل توجه در پوشش گياهي چه از نظر نوع و رشد آن ها به وجود مي آورد و باستان شناسان با تمرين و مطالعه و تفسير عكس ها قادر به شناسايي چنين عوارضي خواهند بود . در جامعه شناسي و جمعيت شناسي نيز عكس ها كمك مؤثري در بررسي تراكم و پراكندگي جمعيت و ساختمان هاي مسكوني مي نمايند و بدين ترتيب در برنامه ريزي مسائل جمعيتي و جامعه شناسي شهرها استعانت از عكس هاي هوايي به پيشبرد كار خواهد افزود .
![]()
آشنايي با ساختار شهري
1) ساختار شهري و عكس هاي هوايي
بخش هاي عمده اي كه ساختار شهري را تشكيل مي دهند را به دو صورت مي توان تقسيم بندي كرد : اول منطقه مسكوني ، منطقه تجارتي ، بخش صنعتي ، بخش خدمات ، فضاي سبز ، و شبكه ارتباطي .
دوم بخش مركزي شهر ، منطقه قديمي شهر ، منطقه جديد شهر و شهرك هاي حومه شهر . اين بخش ها به صورت دوايري متحد المركز هستند كه در بيرون همديگر قرار دارند . تقسيم بندي اول نقش شهر را مشخص مي كند . در صورتي كه در تقسيم بندي دوم وضعيت تاريخي و رشد شهر ارزيابي مي گردد . البته هيچ كدام از اين مدل ها در همه شهرهاي فعلي ايران صدق نمي كند ، بلكه اين ها مدل هايي كلي و عام هستند . براي مثال در شهر هاي فعلي ايران كمتر شهري پيدا مي شود كه توسعه آن در همه جهات و به يك اندازه صورت گيرد . در نتيجه مشاهده دواير متحدالمركز بسيار مشخص ، چندان آسان نيست . امكانات توسعه در بعضي قسمت هاي شهر بيشتر از نواحي ديگر آن وجود دارد و سبب مي شود كه شهر در آن جهت و به صورت زبانه اي رشد پيدا كند . در هر قسمتي از شهر ممكن است انواع فعاليت هاي تجارتي و يا صنعتي و خدماتي وجود داشته باشد ولي در مجموع و در چهارچوب كلي شهر ، فعاليت هاي شهري تمركز
مكاني پيدا مي كنند و هر كدام در قسمتي از شهر شكل غالب را پيدا مي كنند . به طوري كه مي توانيم در اكثر شهرهاي ايران بخش هايي چون بخش مسكوني ، تجارتي ، و غيره را مشخص نماييم .
![]()
1-1) مناطق مسكوني شهر
منطقه مسكوني به آن قسمت از شهر گفته مي شود كه قسمت عمده مساحت آن ( حداقل 50 درصد ) به واحدهاي مسكوني ساكنين شهر اختصاص داده شده است . در واقع قسمت اعظم شهرها را بخش مسكوني تشكيل مي دهد . در داخل منطقه مسكوني ، خيابان ها ، مراكز خدمات رساني ، فضاهاي سبز و خطوط ارتباطي نيز ديده مي شود . البته ممكن است واحدهاي صنعتي – تجارتي كوچك در داخل منطقه مسكوني پراكنده شوند ولي واحدهاي صنعتي – تجارتي كوچك در داخل و يا بيرون منطقه مسكوني به خود اختصاص مي دهند . در عكس هاي هوايي كوچك مقياس تشخيص واحدهاي خدماتي و فضاي سبز پراكنده در داخل منطقه مسكوني مشكل است . در هر صورت نامگذاري يك منطقه به عنوان منطقه مسكوني يا تجارتي و ... بستگي به مقياس عكس هوايي و اندازه آن دارد .
اغلب خانه ها در شهرهاي ايران به صورت خانه هاي تك خانواري هستند كه به وسيله ديواري از خانه هاي مجاور ، خيابان ، و يا كوچه كنارش جدا مي گردد . تقريبا نصف مساحت خانه ، بنا و نصف ديگر آن را حياط خانه تشكيل مي دهد . ديوار عمده ترين ويژگي خانه هاي مسكوني ايران است . وسعت و عظمت خانه ها نشان دهنده وضع اقتصادي مالك آن است . شرايط طبيعي نيز بر وسعت خانه هاي مسكوني تاثير دارند . مثلا در مناطق سرد خانه ها روي هم رفته كوچكتر از خانه هاي مناطق گرم است . در مجموع اندازه خانه از شهري به شهر ديگر فرق مي كند ، ولي در هر شهري خانه طبقات مرفه و پردرآمد بزرگتر و مجلل تر از خانه طبقات كم درآمد است . خانه هاي تك خانواري اغلب يك طبقه است و به ندرت ديده مي شود كه در يك خانه يك طبقه ، دو خانوار در جوار هم زندگي كنند . اغلب خانه هاي دو طبقه يا چند طبقه مورد استفاده چندين خانواده قرار مي گيرند ، در اين واحدها هر طبقه ، محل سكونت يك خانوار مي باشد ، اين نوع خانه هاي دو طبقه جزء بافت قديمي شهرهاي ايران محسوب مي شود .
در سالهاي اخير در اكثر شهرها ، به ويژه در شهرهايي كه توسعه امكانات شهري چندان آسان نيست ، ساختمان هاي بزرگ و چندين طبقه ساخته مي شود .
در اين ساختمان ها ، هر طبقه به چندين واحد مسكوني تقسيم مي شود . اين گونه ساختمان هاي چندين طبقه ، از نشانه هاي معماري جديد است و در شهرهاي پرجمعيتي چون تهران ، اصفهان ، مشهد ، تبريز و ... متداول است و در شهرهاي كوچك كمتر يافت مي شوند . بهترين نشانه تعيين طبقات ساختمان ها رديف هاي پنجره هاست . هر طبقه حتما يك رديف پنجره دارد كه از روي شمارش رديف هاي پنجره ها ، تعداد طبقات معلوم مي شود . تعيين تعداد خانوارهاي ساكن در هر طبقه چندان آسان نيست . مساحت واحد مسكوني تنها معيار مناسب براي اين منظور است . خانه ها بر اساس تعداد خانوارها به دو گروه تك خانواري و چند خانواري تقسيم مي شود . از نظر كيفيت نيز ، به خانه هاي گرانقيمت و ارزان قيمت تقسيم مي شوند . خانه هاي گران قيمت مساحت نسبي بيشتري دارند و از مصالح مرغوب ساخته شده و حياط وسيع و باغچه خوب دارند .
در اكثر خانه هاي ارزان قيمت مساحت كل خانه كوچك است و از اين مساحت كوچك هم نسبت كمتري به حياط اختصاص يافته است . نماي بيروني خانه ها بسيار ساده و از مصالح نسبتاْ ارزان ساخته شده است .
منطقه مسكوني شهر از نظر موقعيت مكاني و قدمت ساختمان ها به بخش هاي جداگانه اي تقسيم مي شوند . بخش قديمي شهر از نظر موقعيت مكاني و قدمت ساختمان ها هم به بخشهاي جداگانه اي تقسيم مي شوند . در بخش قديمي شهر ، خانه ها قديمي رنگ زمينه آنها نسبتاْ تيره است . كوچه ها باريك و غير مستقيم و اغلب خيابان هاي بزرگ به مركز شهر ختم مي شوند و آرايش شعاعي دارند . كوچه ها و خيابان هاي كوچك تر با زاويه كمتر از 90 درجه به خيابان هاي بزرگتر وصل مي شوند . كل منطقه از پوشش گياهي كمتري برخوردار است و فقط در برخي خانه ها تك درخت هايي وجود دارد كه اغلب حمام ، مسجد ، و درختي بزرگ در آن ديده ميشود . در مجموع علائم مشخص منطقه قديمي شهر ، وجود خانه هاي كوچك گِلي ، كوچه هاي تنگ و خيابان هاي شعاعي ، يك ميدان مركزي ، و پوشش گياهي كمتر است . ديگر ويژگي مهم منطقه قديمي شهر هاي ايران وجود بازار سرپوشيده است .قسمت جديد شهر در بيرون منطقه قديمي به صورت كمربندي پيرامون آن را احاطه كرده است . در اين منطقه خيابان ها وسيع ، منظم ، و داراي فضاي سبز مي باشند .
مصالح ساختماني از موادي به غير از گل مي باشد و اغلب خانه ها از آجر و يا سنگ درست شده اند .پشت بام خانه ها به وسيله موزائيك ، آسفالت و يا شيرواني پوشيده شده است .خانه ها از يك تا سه يا چهار طبقه ديده مي شوند . كنار بيشتر خيابان ها به مغازه ها و واحدهاي صنعتي كوچك اختصاص يافته است . فضاهاي سبز فراوان يافت مي شود . فضاهاي پاركينگ خودرو در كنار خيابان ها و يا در فضاهاي مخصوص مشاهده مي شود . ساختمان هاي نسبتا بزرگ كه اغلب بيمارستان يا مركز آموزشي هستند ، در داخل اين منطقه پراكنده شده است . حاشيه بيروني منطقه مسكوني جديد ، در حال توسعه است . درنتيجه زمين هاي خالي ، ساختمانهاي در دست احداث و مواد زايد پراكنده شده در داخل مزارع بيرون شهر ديده مي شوند .توسعه اغلب شهرهاي ايران در دو شكل كاملاْ متمايز و در دو جهت متفاوت انجام مي شود . در يك طرف شهر خانه هاي گران قيمت با خيابان هاي وسيع ، مشجر و منظم توسعه مي يابد . استفاده از مصالح خوب ، توسعه بر طبق برنامه از پيش تعيين شده و بر اساس اصول معماري و شهرسازي جديد ، وجود امكانات شهري از ويژگي هاي اين بخش از شهر مي باشد . در طرف مقابل خانه هاي ارزان قيمت توسعه مي يابند . و افراد متناسب با توان اقتصادي خود سعي مي كنند كه يك سرپناهي براي خود بسازند . خيابان ها منظم و حساب شده نيستند و اغلب كج و معوج و نامنظم اند . ويژگي عمده و علايم شناسايي اين منطقه در عكس هاي هوايي وجود خانه هاي كوچك و ساده و پراكنده ، خيابان هاي نامنظم ، وسايل نقليه ارزان قيمتي چون موتور ، دوچرخه و وانت و زمين هاي خالي وسيع بين خانه ها مي باشند .
در سالهاي اخير ، توسعه شهرهاي ايران به صورت شهرك هاي اقماري صورت مي گيرد ، يعني در حومه شهر ، بعضي از نقاط به علت امتيازات خاص خود به عنوان يك مركز مسكوني جديد منظور مي گردد و به تدريج و طبق برنامه تنظيم شده توسعه مي يابند . ساكنين اين شهرك ها در مراكز اداري و صنعتي داخل شهر اصلي و در مراكز مجاور كار مي كنند . اين شهرك ها در واقع خوابگاه شبانه كاركنان و كارمندان و كارگران شهر مي باشند . علائم شناسايي اين شهرك ها بر روي عكس هاي هوايي ، وجود راه ارتباطي با شهر ، خيابان هاي منظم و مشجر و خانه هاي نوساز با قيمت هاي متوسط و يكنواخت است .
2-1) مناطق تجاري شهر
منطقه تجاري ، مراكز خريد و فروش شهر را تشكيل مي دهد . مراكز تجاري شهرهاي قديم ايران به صورت بازارهاي سرپوشيده است كه در مركز بافت قديمي شهرها واقع اند . امروزه به علت مشكلات ترافيك و ارزش بالاي زمين در مركز شهرها ، انبار فروشگاههاي بازار مركزي در حومه شهرها قرار دارند و در اينجا فقط عمل داد و ستد انجام مي گيرد و كالا در جاي ديگر رد و بدل مي شود . توسعه شهر و مشكلات فزاينده ترافيك شهري سبب شده است كه امروزه مراكز تجاري در نقاط ديگر شهر هم ايجاد شوند . اين مراكز تجاري يا به صورت مغازه هاي كنار خيابان و يا به صورت مجتمع هاي تجاري به اسم " پاساژ " ديده مي شوند . در كشورهاي غربي ، مراكز خريد و فروش به صورت ساختمان هاي بزرگي هستند كه در حومه شهر واقع شده اند و داراي فضاي وسيع پاركينگ خودرو مي باشند .
شناسايي مراكز تجاري كنار خيابان چندان آسان نيست . تنها معيار شناخت آنها وجود وسايل جلو آنها و يا وجود يك رديف طولاني بام ها در امتداد و كنار خيابان مي باشد . بدين جهت است كه شناسايي و محاسبه مساحت اين گونه مراكز برروي عكس هاي هوايي نسبتاْ دشوار است .
3-1) مراكز خدمات شهري
مراكز خدماتي شهر شامل ادارات ، مدارس و دانشگاهها ، بيمارستانها و درمانگاه ها ، مساجد ، ميهمانخانه ها ، و مراكز تفريحي است كه به صورت واحدهاي پراكنده در داخل منطقه مسكوني ديده مي شوند . معيار شناسايي آن ها اغلب اندازه بزرگ و آرايش ساختمان ها و وجود حياط بزرگ آن ها است .
مساجد و امامزاده ها توسط گنبد و مناره بلند آن ها شناخته مي شوند .
اغلب مدارس داراي ميدان بازي و امكانات بازي مانند دروازه هاي ميدان فوتبال و خط كشي هاي ميدان واليبال و يك ميله بلند پرچم مي باشند .
بيمارستان ها با حياط وسيع و گل كاري شده و ساختمان چندين طبقه شناخته مي شوند .
شناسايي ادارات بر روي عكس هاي هوايي مشكل تر از واحد هاي خدماتي ديگر است . تنها معيار مناسب براي شناسايي آنها تجربه مفسر و اندازه نسبتاْ بزرگ آنها در مقايسه با خانه هاي مجاور است .
بعضي از مراكز خدماتي شهرها مانند دانشگاه ها ، منطقه بسيار وسيعي را به خود اختصاص داده اند . معيار شناخت دانشگاه ها وجود ساختمان هاي بزرگ و چندين طبقه همراه با فضاي سبز وسيع بين آنها است .
مراكز تفريحي عبارتند از ميدان هاي ورزشي ، استخرهاي شنا ، باشگاه هاي تفريحات سالم و پارك هاي بازي . استخرهاي شناي سرباز به آساني شناخته مي شوند . اغلب ميدان هاي ورزشي داراي چمن فوتبال ، تورهاي واليبال ، زمين هاي تنيس و سكوهاي تماشاچيان و در مجموع فضاي وسيع مي باشند .شناسايي باشگاه ها و استخرهاي شناي سرپوشيده در روي عكس هاي هوايي نسبتاْ مشكل است . پارك هاي بازي معمولا با وسايل بازي برقي مثل چرخ و فلك شناخته مي شوند .
4-1) فضاهاي سبز شهري
فضاي سبز شهري شامل پاركها و ميدان ها و مناطق درختكاري شده كنار خيابان ها مي باشند . اين مناطق به دليل وجود درختان به آساني قابل تشخيص اند . در روي عكس هاي هوايي با مقياس بزرگ مي توان تعداد و نوع درختان را مشخص كرد . در قسمت هاي قديمي شهر فضاي سبز كمتر است . اما در بخش هاي تازه ساخت علاوه بر پارك ها و كنار خيابان ها ، وسط خيابان ها نيز درختكاري شده است و به اصطلاح بلوارها را به وجود آورده اند . فضاي سبز براي تبديل هواي شهر و تصفيه آلودگي هاي آنها لازم است در شهر هايي كه فضاي سبز داخل ، تكافوي نيازهاي حياتي را نمي كند ، دور شهر هم منطقه اي به نام كمربند سبز زير كشت رفته است . اين كمربند سبز در اطراف شهر تهران به خوبي مشهود است و به جنگل هاي مصنوعي معروف شده اند .
5-1) شبكه هاي ارتباطي و راه هاي دسترسي شهر
ميدان ها ، خيابان ها ، و كوچه ها شبكه ارتباطي شهر را تشكيل مي دهند . خيابان ها معمولاْ به تناسب بزرگي و عرض آنها به خيابان هاي يك طرفه و دو طرفه تقسيم مي شوند . بعضي خيابان هاي دوطرفه عريض به وسيله ديوار سيماني و يا نوار سبز كاشته شده به دو مسير تقسيم مي شوند . اين گونه خيابان ها را بلوار گويند . خيابان هاي كوچك از خيابان هاي بزرگتر منشعب مي شوند و كوچه ها كوچكترين واحد ارتباطي هستند كه در داخل منطقه مسكوني به جهات مختلف خزيده اند .
ايستگاههاي قطار ، فرودگاهها و پايانه هاي اتوبوس هاي مسافربري و توقفگاه هاي كاميون ها نيز جزء فضاي حمل و نقل و شبكه ارتباطي شهر به حساب مي آيند . شناسايي اين مراكز بر روي عكس هاي هوايي آسان است . علامت ايستگاه قطار وجود تعداد زيادي خطوط آهن است كه در دو طرف ايستگاه به تدريج به هم مي رسند . در فرودگاهها ، برج كنترل و باندهاي پرواز بهترين معيار شناسايي هستند . در ابتداي هر باند پرواز شماره باند بر اساس گراي مغناطيسي آن نوشته مي شود و پايانه اتوبوس هاي مسافربري نيز به وسيله وجود اتوبوس ها و توقف گاههاي كاميون ها از روي وجود كاميون ها شناخته مي شوند .
![]()
2) كاربرد عكس هاي هوايي در مطالعات شهري
رشد بي رويه جمعيت و مهاجرت و جابجايي روستاييان به شهرها ، باعث توسعه سريع زندگي شهري شده است . لذا اغلب شهرهايي كه با مطالعه قبلي طراحي نشده اند پاسخگوي نيازهاي كنوني جمعيت نمي باشند . از اين گذشته رشد بي رويه مجتمع هاي شهري مشكلات زيادي را به وجود آورده است . از اين رو لزوم برنامه ريزي هاي شهري امري اجتناب ناپذير است .
براي تهيه طرح هاي جامع شهري و مطالعه شهر بايد از كليه اسناد و مدارك ، نقشه ها و بخصوص عكس هاي هوايي استفاده كرد . زيرا عكس هاي هوايي تصوير كاملي از تمام عوارض ظاهري شهر را نشان مي دهد . از خصوصيات عكس هوايي بويژه در مقياس بزرگ ، آن است كه بافت شهر را مي توان مورد تجزيه و تحليل قرار داد . همچنين با مطالعه عكس هوايي قديمي تر مي توان نحوه گسترش و تحول تدريجي شهر را مورد بررسي قرار داد و يا به عبارت ديگر از گذشته شهرها اطلاعات دقيقي به دست آورد . براي مثال هسته اصلي و اوليه شهر ، توسعه شهر و شبكه هاي ارتباطي قديمي را مي توان از روي عكس هاي هوايي مشخص كرد . هسته اوليه شهر را از روي عدم تجانس ساختمان ها و بافت قسمت هاي مختلف آن مي توان شناخت ، همچنين مراحل مختلف توسعه شهر را مي توان با توجه به سبك ساختمان ها مشاهده نمود . با مطالعه عكس هاي هوايي مي توان جاذبه اي در توسعه شهر از جمله نقش رودخانه ها و وضع آبهاي جاري و همچنين جنس خاك و تشكيلات زمين شناسي و ناهمواري هاي طبيعي را مورد بررسي قرار داد . حال پس از بررسي روابط محيط طبيعي و مسكوني مي توان نحوه تكامل شهر را كه به طرق مختلف ( مانند گسترش خطي در اطراف جاده ها ، گسترش پراكنده و گسترش يكنواخت ) انجام مي گيرد ، مورد بررسي قرار داد . حال با مقايسه عكس هاي هوايي كه در زمان هاي مختلف گرفته شده است مي توان نتيجه گرفت كه چگونه و طي چه مراحلي ازدياد جمعيت موجب انفجار شهر و گسترش آن خواهد شد .
با مطالعه عكس هاي هوايي مي توان مناطق شهري را از يكديگر تفكيك كرد ، مثلاْ حدود مناطق مسكوني را مي توان دقيقاْ ترسيم و مشخصات آن ها را مانند مجتمع هاي مسكوني و منازل انفرادي تعيين كرد .
همچنين فضاهاي سبز و فضاهاي خالي از ساختمان ها را نيز مي توان از يكديگر تشخيص داد و محدوده آن ها را از ساير مناطق جدا كرد و پس از محاسبه سطح اين اراضي ميزان درصد آن ها را به دست آورد .عكس هاي هوايي اطلاعات مهمي از عمر ساختمان ها را در اختيار ما قرار مي دهند . براي اين منظور بايد به سبك ساختمان ها و وضعيت پراكندگي آن ها و در صورت تشخيص به نوع مصالح ساختماني و به نوع جنس بام ساختمان ها توجه داشت . اطلاعات ديگري نظير تراكم ساختمانها ، ارتفاع و حجم و سطح زيربنا در ديد استريوسكپي قابل تشخيص است . گاهي تعداد طبقات بناها را در تصاوير حاشيه عكس مي توان مشاهده كرد .
به طور كلي براي تشخيص ساختمان ها و تاسيسات مختلف مي توان از شاخص هاي مستقيم مانند شكل ( مثل كليساهايي كه داراي نقشه اي به شكل صليب مي باشند ، يا بازارهاي سرپوشيده كه داراي گنبدهاي متعدد و رديفي هستند ) و شاخص هاي غيرمستقيم مانند رابطه بناها و تاسيسات ، ابعاد و تناسب ساختمان ها و طرز قرار گرفتن قسمت هاي مختلف ساختمان ها نسبت به يكديگر استفاده كرد ( مثل تاسيسات صنعتي و كارخانجات داراي توقفگاه وسايط نقليه ، منبع آب و حوض ، مخازن مختلف ، ساختمان اداري ، آزمايشگاه و كارگاه ) . اهميت تعداد كاركنان و كارگران از روي اندازه سطح زيربناي كارگاه ها و پاركينگ ها تا حدودي مشخص مي شود.
يكي ديگر از موارد استفاده عكس هاي هوايي در مطالعات شهري ، تهيه عكس از نقاط گرم سطح زمين با استفاده از امواج مادون قرمز است . اين عمل را ترموگرافي مي نامند . براي تهيه اين عكس ها بايد از طول موج هاي مناسب ( 3 تا 6 ميكرون ) و ارتفاع پرواز 200 تا 350 متر استفاده كرد . اين گونه عكس ها نقاط گرم را با رنگ روشن و نقاط سرد را با رنگ تيره نشان مي دهند ، اين نوع عكس برداري بويژه براي مطالعات شهري بهتر است در شب انجام گيرد . ساختمان هاي مسكوني بخصوص در فصول سرد كه حرارت منتشر مي كنند در روي عكس روشن و خانه هاي غير مسكوني به علت سردتر بودن ، تيره رنگ هستند .بدين وسيله مي توان خانه هاي مسكوني را از خانه هاي خالي تشخيص داد .
به كار بردن اين روش توأم با كنترل زميني در شهرهاي ايران به ويژه در شرايطي كه به علت مشكل مسكن تهيه ليستي از منازل خالي مورد توجه دستگاه هاي اجرايي است توصيه مي شود . چون اين عكس ها از ارتفاع كم گرفته مي شود حتي اتوموبيل هاي در حال كار كردن را مشخص مي سازد . ساعت و فصل عكس برداري در اين گونه عكس برداري ها بيشتر از عكس هاي هوايي معمولي اهميت دارد .
مثال ديگري از كاربرد عكس هاي هوايي در مطالعات شهري تعيين مسير خيابان ها و راه ها و نيز مطالعه وضع ترافيك است . در مورد مطالعه ترافيك شهري هيچ وسيله اي جاي عكس هاي هوايي را نمي گيرد . چنانچه به وسيله هواپيماي سبك عكس هاي هوايي پي در پي از ارتفاع كم تهيه شود با مطالعه آن ها مي توان اطلاعات زير را حاصل نمود .
1) تعداد اتومبيل هاي در حال حركت .
2) تعداد اتومبيل هاي در حال توقف ( بطور مثال بررسي اين نوع اتومبيل ها مي تواند براي ايجاد توقفگاه و حتي تعيين وسعت توقفگاه مفيد باشد ) .
3)نوع ترافيك .
4) نسبت اتومبيل هاي سواري ، كاميون و ديگر وسايط نقليه عمومي .
5) محاسبه ظرفيت خيابان ها از نظر رفت و آمد وسايط نقليه .
6) مشخص كردن نقاط حساس رفت و آمد ، تنگناها – پل ها – چهارراه ها و نقاطي كه در آنها راه بندان ايجاد مي شود . به طور كلي با شناخت اين مسائل مي توان به نحوي اصولي نسبت به انتخاب راه حل هاي منطقي مانند ايجاد مسيرهاي يك طرفه ، پهن كردن خيابان ها ، ايجاد پاركينگ هاي جديد و ايجاد پل هاي هوايي و غيره اقدام نمود . با شناخت مناطق شهري و وضعيت ترافيك در خيابان ها مي توان زمان متوسط لازم را براي رسيدن به محل كار و مراكز مهم شهري محاسبه و خطوط هم مدت يا ايزوكرون را كه يكي از مطالعات جديد در برنامه ريزي شهري است ، بر روي نقشه ترسيم نمود .
بنابراين با مطالعه و تجزيه و تحليل همه جانبه وضع شهر مي توان حالت توازن ، نحوه گسترش و يا كاهش وسعت شهر را مشخص كرد . در عكس هاي هوايي نشانه هاي فعاليت و علائم گسترش شهر كاملاْ مشخص است و برنامه ريزان شهري بايد بر اساس يك خط مشي كلي رشد شهر و كيفيت گسترش آن را مد نظر قرار دهند و به زيبايي و هماهنگي كلي عناصر شهري توجه خاص مبذول دارند و از گسترش بي رويه آن ممانعت به عمل آورند . ضمناْ با مراجعه به عكس هاي هوايي مي توان محل هاي مناسبي را براي احداث پارك ها ، ميهمانخانه ها ، پلاژها و ميدان هاي بازي تعيين كرد .
با مطالعه بنادر از روي عكس هاي هوايي مي توان با توجه به تأسيسات و وسايل متعدد از قبيل اسكله ، باراندازها ، و انبارهاي كالا و جرثقيل ها و مراكز نيروي برق و تجهيزات دفاعي و ... بزرگي و كوچكي آن ها را تشخيص داد ، همچنين از روي تعداد كشتي ها و نوع آن ها حجم كالاهاي صادراتي و يا وارداتي را مي توان برآورد نمود .
![]()
تصوير ماهواره از رودخانه قابل كشتيراني كارون در اهواز
3) كاربرد عكس هاي هوايي در شهرسازي
مقدمات ايجاد جاده يا راه آهن با بررسي عكس هاي هوايي آن منطقه شروع مي شود . پس از مطالعه عكس ها و با توجه به وضع پستي و بلندي ها و ساختمان آن ها و شرايط طبيعي ديگر مانند باتلاق ها و شن زارها كوتاه ترين مسير انتخاب مي گردد . سپس مطالعات ديگري از نقطه نظر خطرات حاصل از ريزش ها ، لغزش ها ، سيل و طغيان آب ها انجام مي شود . پس از اين مطالعات بررسي دقيق ديگري از نظر تعيين محل پل ها حجم موادي كه بايد جابجا شود و امكانات استفاده از مصالح زميني است . از اين رو بررسي دقيق ديگري از نظر تعيين محل پل ها ، حجم موادي كه بايد جابجا شود و امكانات استفاده از مصالح ساختماني به عمل مي آيد .
اين تحقيقات مطمئن تر و كم خرج تر از مطالعات زميني است . از اينرو بررسي و تفسير عكسهاي هوايي در مكان يابي شهرها و شهرك ها ، بنادر و سدها نقش اساسي دارد . بسياري از كارهاي مهندسي ديگر با بررسي هاي مقدماتي توسط عكس هاي هوايي انجام مي شود . مثلاْ طرح هاي زهكشي و آبياري يا تحقيق در شيب زمين ها و خاك هاي منطقه كه بر روي عكس مشخص است . محل حفر چاه ها و خطرات پر شدن سدها و غيره از موارد ديگري است كه به كمك عكس هاي هوايي مي توان به بررسي آن ها پرداخت . البته اغلب اطلاعات به دست آمده بايد به طرق مختلف بر روي زمين كنترل شود ، ولي استفاده صحيح از عكس هاي هوايي مقدار زيادي از هزينه هاي اوليه طرح ها را كاهش مي دهد . در مجموع مي توان چنين بيان كرد كه عكس هاي هوايي در شهرسازي جهت طراحي راه هاي ارتباطي ، مكان يابي كاربرهاي مختلف شهري ، تعيين محل سدها ، پل ها ، ايجاد شهرك هاي جديد و بنادر كاربرد وسيعي دارند .
4) كاربرد عكس هاي هوايي در مطالعات صنعتي شهرها
رشد شهرها به تناسب اشتغال ساكنين آن ها به كارهاي صنعتي صورت گرفته است . البته بعضي شهر ها هم به سبب ايجاد مراكز خدماتي چون دانشگاه و يا مراكز مذهبي ايجاد شده اند ، در هر صورت شغل قسمت اعظم ساكنين شهرها فعاليت هاي غير كشاورزي و بيشتر صنعتي و خدماتي است . در بعضي شهرها بويژه شهرهاي معدني ، اكثر ساكنين آن به كارهاي صنعتي اشتغال دارند . به طور معمول صنايع به سه دسته عمده تقسيم مي شوند : صنايع استخراجي ، صنايع تبديلي و صنايع توليدي .
1-4) صنايع استخراجي : اين صنايع به فعاليت هايي گفته مي شود كه طي آن موادي از منابع زمين استخراج مي گردد . مانند صنعت استخراج ذغال سنگ ، نفت ، استخراج سنگ معدن ، استخراج نمك از معدن و آب دريا ، برداشتن ماسه و شن از معادن ماسه و غيره . ويژگي و نشانه هاي عمده صنايع استخراجي بر روي عكس هاي هوايي عبارتند از : تل هاي بزرگ مواد زايد ، تل هاي بزرگ مواد معدني استخراج شده ، ماشين آلات حفاري ، ماشين آلات و يا لوله و تسمه هاي انتقال مواد ، فضاي بسيار بزرگ ، سطح زمين بهم خورده و ساختمان هاي نسبتاْ ساده و موقتي .
2-4) صنايع تبديلي : صنايع تبديلي به آن دسته از صنايع گفته مي شود كه شكل ظاهري يا ساختمان شيميايي مواد خام ( معدني ) را عوض مي كنند . مانند كارخانه هاي چوب بري كه از چوب هاي جنگلي تخته درست مي كنند . براي تبديل و تغيير مواد اوليه انرژي لازم است . اين انرژي از طريق انرژي مكانيكي ، شيميايي و يا حرارتي تامين مي شود . ماده اوليه مورد نياز صنايع تبديلي مواد معدني است كه با استفاده از انرژي بسيار به محصولات نهايي تبديل مي شوند . دو ويژگي عمده اين صنايع وجود تل هاي بزرگ مواد اوليه و تشكيل توليد انرژي است .
3-4) صنايع توليدي : صنايع توليدي به صنايعي گفته مي شود كه با استفاده از محصولات صنايع تبديلي ، ابزار ، وسايل و ماشين آلات ديگري مي سازند . مثلاْ ، در صنعت نساجي كه جزو صنايع توليدي است با استفاده از پنبه و نخ نايلوني يا ابريشمي پارچه بافته مي شود . در كارخانه توليد پوشاك با استفاده از پارچه تهيه شده در كارخانه نساجي لباس تهيه مي شود . در كارخانه اتومبيل سازي با استفاده از ورق هاي آهن ، آلومينيوم و ساير مواد ديگر ماشين توليد مي شود . صنايع توليدي بسيار متنوع تر از ساير صنايع هستند . در اغلب اين صنايع محصولات نهايي در داخل ساختمان هاي بزرگ انبار مي شوند و مواد زايد بسيار اندك است . صنايع توليدي به دو دسته صنايع سنگين ( شامل صنايع مربوط به ماشين آلات سنگين از قبيل اتوبوس ، سواري ، كشتي ، قطار و هواپيما و نظاير آن مي شود . ) و صنايع سبك ( شامل صنايع سبك چون راديو ، دوچرخه ، يخچال ، پارچه و ... مي شود ) تقسيم مي شود .
5) كاربري هاي برنامه ريزي منطقه اي و شهري
برنامه ريزان منطقه اي و شهري تقريباْ نيازمند مستمر اخذ داده جهت تنظيم برنامه ها و سياست هاي دولت هستند . اين سياست ها و برنامه ها ممكن است از حوزه اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي شروع و تا برنامه ريزي منابع طبيعي و محيط زيست ادامه يابد .
نقش موسسه هاي برنامه ريزي روز به روز پيچيده تر مي شود و به سوي فعاليت هاي وسيع تر و متنوع تر گسترش مي يابد . نتيجتاْ ، نياز فزاينده اي جهت دسترسي به موقع ، از منابع داده به اشكال گوناگون و به صورت دقيق ، و به لحاظ اقتصادي قابل توجيه ، براي اين موسسات وجود دارد .
بسياري از اين نيازمندي هاي داده از طريق تفسير عكس هوايي به خوبي تأمين مي گردد .
يك مثال كليدي تهيه نقشه هاي كاربري زمين/پوشش زمين مي باشد ، مثال ديگر كاربري تفسير عكس هوايي جهت استفاده از داده براي اهداف ارزشيابي ميزان مناسبت كاربري اراضي مي باشد.
در اينجا ما راجع به قابليت تفسير عكس هوايي در تخمين جمعيت ، مطالعات كيفيت ساختمان ، مطالعات عبور و مرور و پارك نمودن ، فرآيندهاي انتخاب مكان ، و شناسايي تغييرات شهري بحث مي كنيم .
" تخمين جمعيت " از طريق تفسير عكس هوايي به طور مستقيم حاصل مي شود . روش انجام كار به اينصورت مي باشد كه با استفاده از عكس هاي هوايي متوسط تا بزرگ مقياس ، تعداد واحدهاي مسكوني در يك منطقه ( خانه تك خانواري ، چند خانواري ) تخمين زده مي شود و سپس تعداد واحدهاي مسكوني در ميانگين تعداد افراد خانواده ساكن در هر واحد مسكوني نوع خاص ضرب مي شود . تشخيص انواع خانه براساس مشخصه هايي نظير اندازه و شكل ساختمانها ، حياط ها ، باغها و راههاي ماشين رو مي باشد . تفسير عكس هاي هوايي همچنين مي تواند در مطالعات كيفيت خانه سازي كمك نمايد . بسياري از عوامل زيست محيطي مؤثر در كيفيت خانه سازي مي تواند به راحتي از عكس هاي هوايي تفسير گردد . در صورتي كه ساير چيزها ( نظير شرايط داخلي ساختمان ها نمي تواند مستقيماْ تفسير گردند .
يك تخمين معقول از كيفيت خانه سازي مي تواند معمولاْ از طريق تجزيه و تحليل آماري تعداد محدودي از عوامل كيفيت زيست محيطي كه به طور دقيق انتخاب شده اند ، حاصل شود .
عوامل زيست محيطي كه از طريق عكس هوايي تفسير مي شوند و در " مطالعات كيفيت خانه سازي " مفيد به نظر مي آيند مشتمل بر اندازه قطعه زمين ، اندازه خانه ، تراكم ساختمان ، عقب نشيني خانه ، ميزان فضا در پشت خانه ، شرايط و عرض خيابان ، شرايط پياده رو و جدول آن ، عدم يا وجود راه ماشين رو ، عدم يا وجود پاركينگ ، كيفيت فضاي سبز ، حياط و فضاي باز تعميرات ، مجاورت با پاركينگ ، و مجاورت با اراضي مورد استفاده تخصيص يافته به صنايع مي گردد .عكس برداري سياه و سفيد بزرگ مقياس نوعاْ براي مطالعات كيفيت خانه سازي به كار برده شده است . به هر صورت ، فيلم مادون قرمز رنگي بزرگ مقياس تا متوسط مقياس نشان داده است كه در ارزيابي شرايط رويش گياهي ارجحيت دارد . ( چمن ، بوته ها و درختان )تفسير عكس هوايي مي تواند در " مطالعات عبور و مرور و پاركينگ " كمك كند . شمارش متعارف وسايل نقليه بر روي زمين ، تعداد وسايل نقليه در حال عبور و مرور از چند نقطه انتخابي در يك دوره زماني را نشان مي دهد . فضاهاي وسايل نقليه و بنابراين مناطق تجمع مي تواند به وسيله مشاهده چنين عكس هايي ارزيابي شوند .
سرعتهاي متوسط وسايل نقليه مي تواند در صورت آگاهي از مقياس عكس و زمان بين عكس برداري هاي پوشش دار ( پي در پي ) تعيين شوند . تعداد و توزيع فضايي وسايل پارك شده در اراضي و مناطق باز و خيابانها مي تواند از طريق عكسهاي هوايي فهرست شوند .
بر روي عكس هوايي همه وسايل نقليه مناطق شهري قابل رؤيت نيست ، لذا بديهي است كه وسايل نقليه اي كه در تونلها و در پاركينگهاي سرپوشيده مي باشند ، ديده نمي شوند .دريك منطقه داراي ساختمانهاي بلند ، خيابانهاي نزديك به لبه عكس به علت جابه جايي شعاعي و برجستگي ساختمانها ممكن است از ديد مخفي بمانند . به علاوه ، ممكن است تشخيص وسايل نقليه در مناطق داراي سايه بر روي فيلم هايي كه داراي كنتراست زياد هستند ، مشكل باشد . تفسير عكس هوايي مي تواند در تعيين موقعيت هاي مختلف و مسائل مربوط به انتخاب منطقه (سايت ) نظير " تعيين موقعيت محورهاي حمل و نقل " ، " انتخاب منطقه (سايت ) مناسب براي دفن زباله به لحاظ بهداشتي " ، " انتخاب محل براي نيروگاه " و " تعيين موقعيت خطوط انتقال كمك نمايد .
روشهاي تصميم گيري مشابهي در هريك از فرآيندهاي تصميم گيري مربوط به موارد فوق وجود دارد . ابتدا عواملي كه بايد در فرآيند انتخاب مسير يا محوطه يا مكان تعيين شوند ، مشخص مي گردند .عوارض طبيعي و مصنوعي ( فرهنگي ) به علاوه انواع سياسي ، اجتماعي و اقتصادي در نظر گرفته مي شوند . سپس فايلهاي داده در برگيرنده اطلاعات اين عوامل جمع آوري شده و مسيرها و يا مكانهاي مختلف تجزيه و تحليل مي شوند و مسير يا مكان نهايي انتخاب مي شود .تفسير عكس هوايي و فتوگرامتري در جمع آوري بسياري از داده هاي طبيعي و مصنوعي كه مربوط به توپوگرافي ، زمين شناسي ، خاكها ، مواد ساختماني بالقوه ، رويش ، كاربري اراضي ، موقعيت اراضي حاصلخيز ، مكانهاي تاريخي/باستاني و حوادث غيرمترقبه طبيعي ( زلزله ، سرخوردن زمين ، سيلها ، آتشفشان ها ، و امواج عظيم دريا در اثر آتشفشان ) مي گردد ، مفيد هستند .
روشهاي گوناگوني براي به دست آوردن چنين داده هاي طبيعي و مصنوعي از طريق تفسير عكس هوايي در جاهاي ديگر در اين فصل تشريح شده است .
وظيفه تجزيه و تحليل داده به طور قابل ملاحظه اي با استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) تسهيل شده است . تهيه نقشه " شناسايي تغييرات مناطق شهري " و تجزيه و تحليل مي تواند از طريق تفسير عكسهاي هوايي در تاريخهاي مختلف تسهيل شود .
منابع :
1 ) كاربرد عكس هاي هوايي و ماهواره اي در مطالعات شهري و منطقه اي ، دكتر علي اصغر
رضواني ، انتشارات نسل باران ، 1383
2 ) اصول عكس هاي هوايي ( رشته جغرافيا ) ، دكتر بهلول عليجاني ، انتشارات دانشگاه پيام نور ، 1371
3) اصول و مباني سنجش از دور و تعبير و تفسير تصاوير هوايي و ماهواره اي ، ليلساند و كي فر ، ترجمه مهندس حميد مالميريان ، انتشارات سازمان جغرافيايي وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح ، 1379
|
امتیاز مطلب : 18
|
تعداد امتیازدهندگان : 5
|
مجموع امتیاز : 5
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
